Finansal Başkaldırı “OYUN BİTTİ”
ERSİN DEDEKOCA
Bu haftaki yazımızı, 1980’lerde iktisatçı John Williamson tarafından, 1989 yılında “Washington Uzlaşısı (Washington Consensus)” adı altında toplanan 10 ilke ile korunan “neoliberalizm”e karşı küçük yatırımcının “sanki bir başkaldırısı” olarak yorumlanan “Reddit Forumu” bu sosyal medya haberleşme plâtformunda kümelenen yatırımcıların, GameStop hisselerinde yarattığı “büyük dalgalanma” ile “Melvin Capital’in iflâsı” ile sonuçlanan harekete ayırdık.
Melvin Capital isimli anılan “yatırım fonunun” değerinin yaklaşık 13 milyar Amerikan Doları ($) olduğu ve içinde “süper zenginlerin” de bulunduğu dikkate alındığında, yaşananların nitelik ve nicelik olarak önemli olduğu anlaşılmaktadır. Hele konunun, dünyada “Büyük Sıfırlama (Great Reset)” hareketinin gündemde olduğu ve Covid-19 salgını ile tetiklenmiş “neoliberalizm karşıtlığının” ön sıralarda bulunduğu bir dönemde yaşanması, önemini ve dalga boyunu yükseltmiştir.
Neoliberalizm tarafından “finansallaştırılmış” küçük yatırımcıların konuya bu kez “birlikte etkin” bir şekilde dâhil olmaları, düzenleyici ve denetleyici otoritelere, Servet Yıldırım’ın tanımıyla, piyasaların başında “her an çatlayabilecek ince bir buz tabakası” olduğunu göstermiş; bu tabaka üzerinde buz pateni yapan yatırımcılara da, karşı karşıya oldukları riskleri bir defa daha hatırlatmıştır. Toplum bilimcilere ise, bu Wall Street başkaldırısının, “kapitalizmin sonunun yaklaştığının” bir işareti olup olmadığını tartışmaları için zemin hazırlamıştır.
KÜÇÜK BALIKLARIN BİR ARAYA GELMESİ ÖYKÜSÜ
Söz konusu öykü, geçtiğimiz hafta New York finansal piyasalarında, yıllardır mali sıkıntı içinde yaşayan GameStop şirketi ile Melvin Capital isimli fon arasında yaşanan kapışmayı içermektedir. “Açıktan satma (kısa pozisyon almak, short selling)” yöntemiyle GameStop hisselerini satan Melvin Capital’ın, Reddit platformunda durumun duyulması ve gelen karşı atak sonunda iflâs etmesi, beraberinde gelen önemli tartışmalar da hikâyenin tetikleyicisi olmuştur.
Yaşananlar, her gün piyasalarda yüzlerce örneğine rastlanan basit bir “açığa satış” ile başladı. Sermaye piyasası işleyişinin bir parçası olan açığa satış kısaca, sahip olunmayan menkul kıymetlerin ödünç alınmak yoluyla satılmasıdır.
Öykünün Aktörleri
Konu olan olayda hissesi satılan GameStop, oyun ve oyun konsolu satan bir zincir mağazaydı. Yıllardır mali yönden zor durumda olup, ayakta kalabilmek için sürekli mağaza kapatarak küçülen bir ticaret şirketi.
Diğer yanda Reddit forumlarında, WallStreetBets alt kümelenmesinde bir araya gelen forum sakinleri de, görüş alış verişinde bulunarak yatırım yapan, genelde küçük yatırımcılardır.
ABD’deki yatırımcı fonlardan Melvin Capital, hisse fiyatının düşeceği beklentisi ile sahibi olmadıkları GameStop hisselerini, borçlanarak sattılar. Amaçları, hisse fiyatı gerilediğinde, düşük fiyattan hisseyi alarak borçlarını ödemek ve aradaki farkı ise kâr yazmaktı. Anılan fonun GameStop şirketinin hisselerini ödünç alması ve satmasıyla başlayan olaylar zinciri, finansal piyasalarda “sınıfsal” tartışmaları ve müdahaleleri de içeren adımlara neden oldu.
Açığa Satışın Başlaması
Genel olarak borsa yatırımcıları özelde ise ABD’deki yatırım fonları, hisse fiyatının düşeceğini tahmin ettikleri şirketlerin hisselerini, belli bir ödünç alma ücretiyle alırlar. Bir hisseyi açığa satmak, elinde olmayan hisse senedini “ödünç alıp” fiyatının düşeceği yönünde bahse girmek anlamına gelmektedir. Fonlar, hissenin düşeceğini tahmin ettikleri için, aldıkları hisseyi o anki fiyatından elden çıkarırlar. Böylece açığa satan, küçük bir bedelle elinde olmayan hisseleri kiralayıp piyasaya satmaktadır. Fiyatı yeterince düşünce de, piyasadan alım yapıp açığını kapatır.
Aslında bu işlemin bir de “opsiyon” denilen yöntemi de bulunmaktadır. Söz konusu bu yöntemde hisseyi borç almaya bile gerek yoktur. Bu usulde satılan hissenin yerine konması için yatırımcı daha uzun süreli bir zaman kazanmakta, düştüğü yerden hisseyi alarak pozisyonu kapatma hakkına sahip olabilmektedir.
Sonuçta, hisseyi kiraladığı süre boyunca oluşan “kiralama ücretini” öder. Kiraladığı hisseyi açığa sattığı günkü hisse fiyatıyla, alım yapıp açık (kiraladığı) pozisyonu kapadığı gün arasındaki fark (kiralama ücretini düştükten sonra) da kârı olmaktadır.
Peki bu işlemin riski nedir? Açığa satma yönteminde, yatırımcıya göre en yüksek noktadan ödünç alınan hisse satılır. Konumuz işlemde ise daha sonra hisse düşmedi, hatta karşı atakla yükselmeye başladı; işte burada oluşacak kaybın sınırı yoktur. Hisselerin yükselebileceği seviyenin sonsuz olduğu dikkate alındığında, oluşacak kayıp da sonsuz olacaktır.
İşlerin Terse Dönmesi
Aslında kuraldışı olan bir şey yoktu. Her şey kitabına, piyasa kurallarına uygun gerçekleşiyordu. GameStop isimli mağazalar zinciri yıllardır zor durumdaydı. Ayakta kalabilmek için durmaksızın mağaza kapatıyor, küçülüyordu. Yaklaşık 13 milyar $ değeri olan Melvin Capital yatırım fonu, hisse fiyatının düşeceği beklentisiyle, sahibi olmadıkları ve fiyatı 16-17 $ arasında seyreden GameStop hisselerini borçlanarak sattılar. Amaçları hisse fiyatı gerilediğinde, düşük fiyattan hisseyi alarak borçlarını ödemek ve aradaki farkı ise kâr yazmaktı.
Ancak işler bekledikleri gibi gitmedi. Melvin Capital’in bu adımı daha çok küçük alıcılar ve sıradan insanların yer aldığı sosyal medya platformu Reddit’te fark edildi. Bu noktada grup üstünden örgütlenen insanlar, GameStop hisselerini hızla almaya başladı. Talep artışına bağlı olarak hisse fiyatları yükselişe geçti ve bir haftada dört katına çıktı. Fiyat arttıkça borçlandıkları hisseyi satanlar daha fazla teminat yatırmak zorunda kaldılar, finansman ihtiyacına girdiler ve sonuçta ciddi rakamlarda zararlar yazdılar.
Eylemin duyulmasıyla beraber, Elon Musk’tan Kongre üyesi Alexandria Ocasio-Cortez’e kadar pek çok isim eyleme destek olmaya başladı. Nitekim 28 Ocak 2021 itibariyle GameStop’ın hisseleri 340 $ gibi bir seviyeye çıkmıştı.
Yatırım Fonunun İflası
Melvin Capital, açığa satış yapmak için ödünç aldığı hisseleri iade etmekle yükümlüydü. Ancak 16-17 $’dan sattığı hisseleri geri almak istediğinde, hisse başına neredeyse 330 $ fazla ödeme yapmak zorunda kalmıştı. Yaşanan, “Short Squeeze”, yani “yandım Allah!” denilen, “düşeceğini düşündüğünüz ve sattığınız hissenin yükselişi karşısında hızla hisse almaya dönük panik” durumuydu. Kısacası “evdeki hesap çarşıya uymamıştı”.
Yaşananlar aslında, yeni olmayan, “bilindik bir oyun”. Hatta finans piyasalarında dengeleyici bir adım olarak da görülmektedir. Bugüne kadar böylesine örgütlü bir karşı adım gelmediği için, risk hep teoride kalmıştı. Ancak bu sefer 13 milyar $ gibi büyük ve süper zenginlerin içinde olduğu bir fonun batmasına neden olmuştu.
YAŞANANLARIN EKONOMİ ve TOPLUM BİLİMİ YÖNLERİNDEN İRDELENMESİ
New York finansal piyasalarında, “açıktan satma” yöntemiyle GameStop hisselerini satan Melvin Capital’ın, Reddit platformunda durumun duyulması ve gelen karşı atak sonunda iflas etmesi, beraberinde bazı önemli tartışmaları getirdi.
Finansallaşma Sarmalı
İktisat kuramında finansallaşma, finansal alanın reel üretimden bağımsızlaşması, kendi mantığı ile çalışması ve nihayetinde finansal sermayenin sanayi sermayesi üzerinde hâkimiyet kurması çabası olarak tanımlanmaktadır. Bir başka ifadeyle, finansal piyasaların, finansal kurumların ve finansal seçkinlerin, ekonomi politikasında ve ekonomik çıktılar üzerinde daha fazla etkide bulunmalarıdır.
Yine ekonomi literatüründe, “GSYH büyüme oranındaki yapay şişmeden” hareket ederek, bu tür köpüğe finansallaşmanın neden olduğunu ileri sürülen çalışmalara rastlanabilmektedir. Bunlar arasında bir kısım yazar, finansallaşmayı krizlerin kaynağı olarak görmektedir. Ancak, çalışmaların çoğunda finansallaşma konusu, “küreselleşme ve neoliberalizm konuları ile beraber üçlü bir yapı” olarak değerlendirilmekte ve bu üç konu birbirinin içerisinde ve birbirinin tamamlayıcısı olarak işlenmektedir.
Kısaca literatürde finansallaşma, finansal güdülerin, finansal piyasaların, finansal aktörlerin ve finansal kurumların ulusal ve uluslararası ekonomik arenada rolünün artması olarak da tanımlanmaktadır.
Günlük hayatımızdaki açılımlarıyla finansallaşma, emeklilikten sağlığa, kredilerden mobil bankacılığa hayatımıza bir yerden temas eden bir kavram olarak durmaktadır. Zaten egemen sistem tarafından da, böyle olması için de çaba sarf edilmekte ve bireyin sisteme dahli sağlanmaya çalışılmaktadır.
Küçük Balıkların Birlikte Tepkisi
Hilderding’in “Finans Kapital” ine göre bankaların işin merkezinde yer aldığı sistem günümüzde, ulusal ve küresel ölçekte, reel ekonomiden ziyade finans piyasalarının, kurumlarının ve aktörlerinin artan rolünün başat olduğu bir sistemi betimlemektedir. Bir başka anlatımla finansallaşma, gelirin sermaye lehine yeniden bölüşümü ve zenginlerin çıkarlarına hizmet eden bir sistem olarak durmaktadır.
Hep güçlünün kazandığı, bilmeyenin av olduğu, büyük yatırımcı ve fonların ellerinde toplanan trilyon Dolar’lık kazançları, günlük geliri 1 $’ın altında olan yüz milyonlarca insanda borsalara haklı bir öfkeye neden olmaktadır. Tam da bu nedenle, GameStop olayında küçük yatırımcılar ve elbette ona katılan bazı fon şirketleri, bir fonun batırılmasına çalıştılar. İlk defa küçük balıklar bir olup, sistem içinde kalarak, sistemin oyuncularından birini alt etme görüntüsü, bireylerin çoğuna hem sevinç duygusu, hem de umut vermektedir.
Kapitalizmin Finansallaşan Bireyleri
Bu konuda yapılan çalışmaların tamamında, hükümetlerden başlamak üzere, firmaların ve hane halklarının giderek finansal konulara daha yakından ilgi duydukları, varlıklarını sürdürebilmek ve “gelirlerini maksimize edebilmek” için finansal işlemleri sıkça kullandıkları, bu ilginin de, finansal türevler kavramını beraberinde getirdiği görülmektedir.
Finansallaşma, emeklilikten sağlığa, kredilere, kredi kartlarından mobil bankacılığa, yaşadığımız hayata bir yerden temas eden bir kavram olmuştur. Zaten neoliberal sistem de bunun böyle olmasına çaba sarf etmektedir. Bu bağlamda 2010’lardan bu yana gelişen teknolojiyle birlikte, daha önce sisteme dâhil olmayan kişilerin sistemin bir unsuru olması konusunda paneller, BM çatısı altında inisiyatifler oluşturulmaktadır.
Neoliberalizm içinde “bağımsızlığını kazanan finansın” yardımıyla, emeklilikten sağlığa, kredilere, mallara, ürünlere, konutlara, hisse senetlerine kadar her şeyin meta niteliği kazandı. Bunun sonucu olarak, bu metalar için borsaların karar verdiği “değişim değerleri” de, “kullanım değerinin” üstüne çıktı. Bu gelişme sırasında, belirli bir süre sadece mevduat mudisi olarak bankaların “kaynak deposu” olan bireyler, finans kapitalin en işlevsel ve vazgeçilmez aktörü, metası haline dönüştüler.
Özellikle günümüzde okumuş, işsiz ve güvencesiz genç kuşaklar, evde oturmaya mahkûm edilmiş insanlar, sınırlı gelirleri veya birikimlerini sermaye piyasalarına koymak zorunda kalmaları da, işin ayrı bir gerçek yanı olarak durmaktadır.
Söz konusu dönüşümle oluşan “finans bağımsızlığı” şimdilerde “gündelik hayatın finansallaşmasına (hayata borçla, kredi ile başlayan ve sürdüren bireylerin ihtiyaç, öğrenim, araç, konut kredileri, bireysel emeklilik, sağlık sigortası vb)” kadar uzanmış durumdadır. İlâveten birey, ödemekle yükümlü olduğu kredi ve borç ödeme profiliyle, bu asal işlemin türevi olan araçlarla, bir başka finansal işleme dayanak olmaktadır. Böylesine iç içe geçmiş ve bütünleşmiş bir ilişki içinde, sisteme tümüyle bağımlı bir birey söz konusu olmaktadır.
SONUÇ YERİNE
Kısaca sıradan insanların, piyasa kurallarına da uygun olarak, zenginlerin daha çok zengin olması ve “akbaba yöntemiyle”, zaten düşmekte olan şirketin hisseleri yoluyla yeni ve büyük kazanç sağlamalarına karşı çıkmaları şeklinde okunmaktadır geçtiğimiz hafta Wall Street’te olanlar. Yine bu olanlar, ulusal ve küresel ölçekte, reel ekonominin ötesinde finansal piyasaların ve bu piyasaların kurum ve aktörlerinin artan rolüne işaret etmektedir.
Yaşanan bu harekete “finansın demokratikleşmesi” gözüyle bakanlar bulunsa da, keza “piyasa oligarklarına” karşı geniş bir kitlenin harekete geçmesi gibi yorumlayanlar olsa da bizce, en azından şimdilik bu tür çıkarımların abartılı olarak durmaktadır. Hızla ilerleyen iletişim teknolojilerinin desteğiyle önümüzdeki dönemde finansın diğer alanlarda da bu tip, kurulu düzene karşı başkaldırma örnekleri görülebilir.
